Festegèrem Totsants un mes i a, doncas vaqui qualques elements sul sicut.
« Martror » es un mot ancian que s’emplega dins los tèxtes mediavals occitans. Ven del mot martíri e designa l’actuala fèsta catolica de Totsants.
Correspond a un periòde que va de la fín del mes d’octòbre, al mes de novembre ; es a dire quand las nuèches, mai longassas, rampèlan tot lo mistèri qu’accompanha los mòrts. Los escambis simbolics entre monde dels vius e dels mòrts son rics an’aquel periòde. D’un autre costat, es tanben lo moment de laurar e de semenar de granas o de plantar d’arbres fruchièrs.
Aquò se retròba dins los dictons
« Dins la setmana dels mòrts, far bugada pòrta tòrd ».
« De Totsants a Sant Andrèu, vent o pluèja, fred o nèu ».
« Per Totsants, tot lo vin es san ».
« Per Totsants, cau auger acabat de semenar las hauas pels camps ».
« Per Totsants, nèu pels camps, e rabas suls bancs ».
La Gléisa catolica sacralisèt aquesta fèsta al sègle IX, aital lo 1er de novembre es lo jorn de totes los sants, e lendeman, es la fèsta dels mòrts.
De còps que i a se classejava pendent una o doas oras, puèi lo campanaire partejava de castanhas amb lo monde pendent una velhada.
A Golfèg, per exemple, los enfants passavan per las carrièras amb de tarabastèlas per far de bruch e cridavan los noms dels mòrts, lo monde pregavan al son del clas.
La poesia occitana es rica d’aquel eiretatge ancian, coma ne testimònia Loïsa Paulin, a la debuta del sègle XX.
« La ronda dels mòrts »
Qualqu’un sospira, Menina,
qualqu’un plora aval.
Dins lo fum qualqu’un camina
al torn de l’ostal.
Dins lo ventàs, qualqu’un prèga.
Ò Menina, ai paur!
Dins lo fum qualqu’un renèga
al ras del pont nòu.
Lo can jaupa jos la pòrta
al trepeg que fan…
Los que caminan per òrta,
d’ont venon? Ont van?
Son los paures Mòrts, nenòta,
que’l ser de Totsants
fan lo torn de la vilòta.
Vai… Son pas missants.
Tre qu’amont, dins l’escurina,
tinda l’Angelús,
jol linçòl plegant l’esquina
del fons del treslús,
cap a nosaus tornatz, trèvas,
passatz lo grand Riu
per dire a las amas grèvas
que lo mòrt es viu,
que noirissètz nòstra vida,
paures trepassats,
e que sèm que l’espelida
dels sègles passats.
Nena, siaguem pietadosas
a lor trevadís;
diguem, amas fervorosas,
un De profundís.
Loïsa Paulin, 1941.
